MAYMUNLAR SEZGIR EKAN
Afrikadagi hayvonot olami bilan shugСullanuvchi mutaxassislar maymunning
turli oСsimliklardagi shifobaxsh xususiyatni toСgСri va aniq bilishi
haqidagi xulosaga keldilar. лYashil dorixona╗ tarkibiga kiruvchi
oСsimliklardan biri shifobaxsh moddalarga boy boСlib, oshqozon-ichak yoСlla-
riga joylashib olgan parazitlarni yoСqotishda xuddi antibiotiklar singari
xususiyatga ega.
Zoologlar Afrika hududida yashovchi maymunlarning aynan shifobaxsh
oСsimlikni izlab topishiga ishonishmoqda. Agar dorivor oСtdan alohida
xususiyatni payqasa, maymunlar bu haqdagi maТlumotni oСzidan keyingi avlodga
albatta yetkazar ekan, deb xabar beradi Janubiy Afrikaning лStar╗ gazetasi.
BALIQ 360 MILLION YOSHDA
Krasnoyarsk oСlkashunoslik muzeyiga keltirilgan eksponat qazib olingan baliq
gavdasi ekanligi tomoshabinlarning hayratini oshirmoqda. Uni tabiat shaydosi
Gennadiy Tatarchenko suv omboriga ancha uzoq qirgСoqdan topib keltirdi. U
muzeyni boyitgani uchun oСzida yoСq xursand.
Baliqlarning bu ajdodi yuqori baholanmoqda. Uning jabrasi, qanot va dumlari
yaxshi saqlangan, yoshi taxminan 360 million yilga teng, deb taxmin
qilinmoqda. Paleontolog Olga Yakunina baliqlarning yashash shart-sharoitini
miridan sirigacha oСrganish taklifini bildirdi. Bu esa muzeydagi eksponat
haqidagi taxminlarni oydinlashtiradi.
SUHBAT SHAPALOQDAN YAXSHI
Rostov-Donda ochilgan klub qoshida past bahoga oСqiydigan oСquvchilarning
ota-onalari yigСilishadi. Har juma kuni bu yerga oСz farzandining oСqishidan
qattiq tashvishga tushadigan ota-onalar toСplanishib, лikki╗dan qanday
qutulish boСyicha psixolog bilan suhbat quradilar.
TaТlim markazi mutaxas-
sislari bolani past baho olganligi uchun shapaloq yoki xivich bilan urish
umuman vaziyatni oСzgartirmasligini taТkidlashmoqda. Kaltak yegan bola ruhan
ezilib, ota-onasi bilan battar oСchakishib qoladi. Vujudga kelgan muammoni
bartaraf etishdagi eng yaxshi usul bu suhbat ekanligi ota-onalarga
uqtirilmoqda. Janjal chiqqan uydan fayz-baraka qochadi. Ota-onalar bu klubda
oСz farzandlarining лuch╗ olgan kunini nishonlashadi. Rosmana лbesh╗ va лtoСrt╗
ham zabt etiladi, qachonki, shapaloq yoki xivich bilan emas, shirin gap
bilan bola koСngliga yoСl topilsa.
ENG ULKAN CHIGСANOQ
Yaponiya orollarida baliqchilik qilib kun koСradigan kishilar eng ulkan
chigСanoqqa duch kelishdi. Uning uzunligi bir metr, ogСirligi esa 292 kilo.
ChigСanoq mutaxassislarga taqdim etilganida shu narsa maТlum boСldiki,
nafaqat Yaponiya orollarida, balki yer yuzida hali bunaqasi uchramagan.
JUFTIGA HAM SHAFQAT YOСQ
Alyaskaning Teylor shahridagi banklardan birida oСz xizmat vazifasini
bajarib turgan Bill Miller niqob kiygan oСgСrini qoСlga oldi. Yechintirib
qarasa, xotini. Qonun hamma uchun barobar ekanligini xotiniga uqtirdi-da,
bank xizmatchisi uni qamash uchun organ xodimlariga topshirdi.
Burch va qonun tushunchasiga, qaniydi, hamma joyda shunday qaralsa.
O`zbekiston Respublikasi лQizil kitobi╗ ning
zarurligi
Yer kurrasida hozirgi vaqtda 670 ming (shundan 500 mingi gulli o`simliklar)
o`simliklar va 1,5 million hayvon turlari mavjud bo`lib, ularning 93% uchun
quruqlik va 7% i uchun suv yashash muhiti hisoblanadi.
Turlarning hosil bo`lishi va ularning yo`qolib ketishi sababi evolyutsion
taraqqiyot jarayoni bo`lib, yerda geologik sharoitlarning o`zgarishiga ham
bog`liqdir. Ammo odamning kelib chiqishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila
boshladi, hayvon va o`simliklarning antropogen (inson faoliyati) ta'sirlari
natijasida yo`qolib borish jarayoni tezlasha boshladi.
Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kontinentlarning
o`zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning
xilma-xilligi tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar
ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant
bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller
sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib
ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600 yildan 1875 yilgacha
sut emizuvchilarning 63-turi, qushlarning 74 turi yo`qolib ketdi. Keyingi
yillarda har yili 1 dan 10 gacha hayvon va 1 tadan o`simlik turlari yo`qolib
ketmoqda. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda
ko`p o`simliklar turlari butunlay yo`qolib ketish xavfi ostida turibdi.
O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va
butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga
oshirish ehtiyojini tug`dirmoqda.
1948 yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi
tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan hamma
ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973 yilda лqora ro`yxat╗ni
chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati
keltirilgan.
Jahon лQizil kitobi╗ 1979 yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da ham
лQizil kitob╗ 1979 yilda chop etildi. лQizil kitob╗ xavf xatar belgisi. Bu
kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari
to`g`risida ma'lumotlar berilgan.
O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq bo`lib, ulardan
hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va suvo`tlari esa
11000 atrofida.
O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda 4500 ga yaqin gulli o`simlik
turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob, endem
va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni 400 atrofida bo`lib, ular
O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.
Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur,
undan 201 tur dorivor o`simliklardir.
O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi ostida turgan 163 tur лQizil
kitob╗ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi лQizil kitob╗da esa (1998)
kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut
emizuvchilar-108, qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va
balig`lar-77) mavjud, umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq.
O`zbekistonning birinchi лQizil kitob╗i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib,
unga umurtqali hayvonlarning 63 turi kiritilgan edi.
Yangi лQizil kitob╗ (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib,
ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib
yuruvchilarning 16 turi, balig`larning 17 turi, xalqasimon
chuvalchanglarning 3 turi, molluskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning
61 turi kiritildi.
Ta'kidlash lozimki, лQizil kitob╗ga kiritilgan o`simliklar va hayvonlar
ro`yxati yildan-yilga aniqrog` bo`lmoqda va biz ularning yangi nashrlariga
guvoh bo`lamiz.
O`zbekiston Respublikasi лQizil kitob╗ida o`simlik va hayvonot turi, oilasi,
avlodi, turkumi tartibida alfavit bo`yicha ro`yxatga olingan va har bir
o`simlik ko`rgazmali tarzda suratlari keltirilgan. Bu o`z navbatida noyob va
yo`qolib borayotgan o`simlik va hayvonot turlari to`g`risida keng omma
tomonidan aniq tasavvurga ega bo`lishlariga yordam beradi.
лQizil kitob╗ muhofaza choralarini kuchaytirish, qo`riqxona va buyurtma
hududlarini kengaytirish, yovvoyi o`simliklar bilan savdo-sotiqni tartibga
solishda litsenziyalar tizimini joriy qilish kabi bir talay muhim
tadbirlarni kun tartibiga qo`yadi.
Umuman, bu kitob barcha o`simlik va hayvonot muhofaza qilish borasida qonun
asoslariga tayangan muhim hujjat hisoblanadi.
Kitobga kiritilgan o`simlik turlari 4 kategoriyaga bqlingan: л0╗ maqomi
berilgan o`simlik turlari yo`qolgan yoki yo`qolish arafasida turgan
o`simliklardir.
л1╗ maqomidagi o`simliklar turlari esa yo`qolib borayotgan turlardir. Bunga
yo`qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlab qolish uchun maxsus muhofaza
qilishni talab etadigan o`simlik turlari kiritilgan.
л2╗ maqomidagi turlar esa noyob turlardir. Bu guruhga ma'lum kichik
maydonlarda o`ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo`qolib ketishi
mumkin bo`lgan va ularning saqlanishini ta'minlash uchun jiddiy nazoratni
talab etuvchi turlar kiradi.
л3╗ maqomidagi o`simlik turlari kamayib borayotgan o`simliklardir. Bu
guruhga kiritilgan o`simlik turlari ma'lum vaqt ichida soni va tarqalish
maydonlari tabiiy sabablarga yoki anropogen omillari ta'siri ostida qisqarib
ketayotgan turlar kiradi.
Mazkur risolaga Samarqand viloyati hududida uchraydigan va O`zbekiston
Respublikasi лQizil kitobi╗ga kiritilgan noyob va yo`qolib borayotgan, inson
muhofazasiga muhtoj o`simlik va hayvon turlari to`g`risidagi ma'lumotlar
matnlari o`zgartirishlarsiz kiritildi.
Tabiat rang-barangligi konvensiyasi 1992 yilda 156 davlat tomonidan Rio-dye
Janeyro BMT anjumanida qabul qilingan, 1995 yilda O`zbekiston shu
konvensiyani ratifikatsiya qilib, o`zining zimmasiga Respublika biologik
xilma-xilligini asrashni oldi.
Respublikaning 10% yer maydoni muhofaza qilinadigan hududlar (milliy bog`,
qo`riqxona, buyurtmaxona, ekomarkaz, botanika bog`lari, hayvonot bog`i)
bo`lishi lozim, hozirgi kunda esa bu hudud 2% ni tashkil qiladi, xolos.
O`zbekistonning tabiiy sharoitlari rang-barang (har xil tipdagi cho`llar,
adirlar, o`rmonlar, madaniy landshaftlar) bo`lganligi tufayli o`simlik va
hayvonot olami ham xilma-xildir.
1997 yilning 26 dekabrida O`zbekiston Oliy Majlisi tomonidan лO`simlik
dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foydalanish╗ va лHayvonlar
dunyosini muhofaza qilish va undan ratsional foydalanish╗ qonunlari qabul
qilindi.
2005 yil Prezidentimiz I.Karimovning taklifi bilan sihat-salomatlik yili deb
e'lon qilindi, shunday ekan tabiat ham sihat-salomatlik bo`lishi shart,
chunki inson ham tabiatning mahsulidir va usiz yashay olmaydi. Tabiat
sog`lom bo`lsa, albatta odamlar ham sog`lom hayot kechiradilar.
Tabiiy xilma-xillikni asrash dastlab uni chuqur bilishdan boshlanadi.
Shunday ekan, Samarqand viloyatida uchraydigan va O`zbekiston Respublikasi
лQizil kitobi╗ga kiritilgan o`simlik va hayvon turlari to`g`risidagi
ma'lumotlar ko`pchilik tabiatni sevuvchi yurtdoshlarimizni albatta
qiziqtirishi shubhasiz.
|