Qon haqida
Sog'lig'ingiz
joyidami
Vitaminlarnson hayotida vitaminlar organizm
uchun muhim rol oynaydi. Qaysidir vitaminlarni yetishmasligi oqibatida
organizmda kasallikka moyillik uygonadi. Ayollar uchun esa qaysi
vitamin nima uchun kerakligini bilish nihoyatda zarur. Vitaminlar va
kosmetologiya ozaro uzviy bogliq. Organizmingizdagi ozgarishlarga
qarab qanday vitaminlar yetishmayotganligini bilib olasiz. Shunga qarab
oz taomnomangizni tuzishingiz mumkin.
Vitamin A: Bu vitamin teri, sochlar va tirnoqlar uchun juda kerakli. A
vitamini yetishmasa teringiz dagallashadi, teri tez quruqshab, kochadi.
Sochlaringiz quruqshab, tez sinadigan bolib qoladi. Bu vitamin baliq
yogi, buyrak, jigar, sabzi, orik va qarolida kop boladi.
Vitamin B1: Bu vitamin uglevodlar almashinuvini motadillashtiradi,
asab tizimi, hujayralar va oshqozon-ichak trakti faoliyati uchun zarur.
Aqliy va jismoniy faoliyat bilan kop shugullanuvchilar bu vitaminni
koproq istemol qilishi kerak. Soch kop tokilishi va oqarishi shu
vitamin yetishmasligidan dalolat beradi. Bu vitamin sut, mol goshti,
chochqa goshti, noxat, kartoshka, yurak, jigar va buyrakda kop
boladi.
Vitamin B2: Bu vitamin yetishmasa, yuzingizda husnbuzar paydo boladi.
Lab va ogiz atrofi tez-tez yoriladigan bolib qoladi. Bu vitamin
xamirturush, tuxum sarigi, sut, jigar, buyrak, baliq, gosht va tovuq
goshtida kop boladi.
Vitamin B3: Pigmentatsiya uchun javobgar. U yetishmasa soch oqaradi. U
barcha turdagi osimlik va goshtlarda boladi.
Vitamin B6: Asab tizimi va oqsillar almashinuvi uchun zarur. Bu vitamin
jigar, sut, kartoshka, sabzi, tuxum, sariyog, guruch, bugdoy va
karamda kop boladi.
Vitamin B9: Hamma ichki organlar, teri va soch tokilmasligi uchun zarur.
Bu vitamin lavlagi, tarvuz, qovun, tvorog, olma, sabzi, karam, tuxum va
piyozda kop boladi.
Vitamin E: Teri kasalliklari kelib chiqmasligi uchun zurur. Bu vitamin
sut , tuxum sarigi va sabzavotlarda kop boladi.
Vitamin C: Organizmni kasallikka qarshi kurashish qobiliyatini kotaradi.
Qon tomiri tizimi va terida dog paydo bolmasligi uchun zarur. Bu
vitamin barcha tsitrus mevalarda, qulupnoy, malina, karam, petrushka,
ukrop, qizil qalampir va baqlajonda kop boladi.
Qon haqida
Yuqorida berilganlarga qarab oz organizmingizda qanday vitamin
yetishmayotganligini bilishingiz mumkin. Yuqoridagilarga qarab kerakli
mahsulotlardan foydalanishingiz mumkin. Umid qilamizki, bu malumotlar
sizga oz jozibadorligingizni saqlab qolish uchun yordam beradi
Tanimiz otashi, jonimizdir qon,
Nechun uning joyi misoli zindon?
Nechun tokiladi u juda oson,
Nechun arzon boldi bu arzanda jon.
Abu Ali ibn Sino
Inson tanasida kechayu-kunduz oqib turuvchi qon chindan ham
jon kabi aziz ne'matdir. Qadimdan uning oziga xos sirli xususiyatlarini
kishilar turlicha talqin qilganlar, jumladan, tiriklik belgisi deb,
hayvon soyib, qon chiqarish, qurbonlik qilish yoli bilan esa har xil
falokatlarning oldini olish mumkin, deb oylashgan.
Urushda yoki ovda yaralanish tufayli kop qon yoqotish natijasida
olimning yuzaga kelishi esa kishilar ongida hayotiy kuch va jon manbai,
degan tasavvurning paydo bolishiga olib kelgan. Otmishda tabiblar qon
insonning hayotiy qobiliyatini oshiradi, degan maqsadda keksalarda va
ruhiy kasalliklarni davolashda yndan foydalanishgan. Avstraliyaning
ba'zi qabilalari orasida esa bemorni qon ichirib davolash usuli keng
tarqalgan ekan. Orta asrlarda yashagan venger grafinyasi Batoriya oltin
vannani yosh, navqiron yigit-qizlarning qoni bilan toldirib
chomilishdek shafqatsiz usul orqali oz kuch-quvvatini tiklashga
intilgan. Marshal Jyul de Leval abadiy yoshlik eleksirini tayyorlash
uchun bola va ayollardan bir qanchasini oldirganida, bu garazli niyati
aholi ortasida qahru gazabga uchrab, qatl qilingandi.
Qonning inson salomatligidagi ornini Ibn Sino juda yaxshi bilganligini
yuqoridagi misradan anglash qiyin emas. Garb esa ilk bor 1628 yili
ingliz olimi Vilyam Garvey bunday tadqiqotga qol urdi. U qon aylanish
sistemasining kashf etilishi, ya'ni, qonning yurakdan chiqib, arteriya
qon tomirlari boylab harakat qilishi, songra vena qon tomirlariga
otishini isbotlagandan song uning oziga xos sirlarini boshqacha
jihatdan keng organish davri boshlandi.
Qon - alohida suyuq toqima bolib, bu toqima tomirlarda doimiy
harakatlanadi. Qonning suyuq qismi plazma (55 foiz) va hujayrali qismi
qon tanachalari (45 foiz)dan iborat. Qon plazmasining 90 foizi suvdir. U
vitaminlar, fermentlar, tuzlar va moddalar almashinuvining oxirgi
mahsulotlaridan tashkil topadi. Qonning shakliy elementlari tibbiyotda
eritrotsit, leykotsit va trombotsit deb ataladi.
Hayotbaxsh suyuqlik kishi organizmida xilma-xil vazifalarni bajaradi. U
hujayralarga kislorod yetkazib beradi va karbonat angidrid gazini olib
ketadi, nafas, suv-tuz almashinuvi, kislota-ishqor muvozanatida ishtirok
etadi. Qon organizmni zararli moddalar va yot jismlardan himoya qiladi,
insonning tana haroratini doimo bir me'yorda saqlashda u muhim
ahamiyatga ega.
Har birimiz tana vaznining on uchdan bir qismiga togri keladigan
miqdordagi qonga egamiz. Erkaklarda ortacha 5,5 litr, ayollarda esa 4,5
litr qon bor. Qonning rangi undagi oksigemoglobin miqdoriga bogliq
bolib, arterial qon och qizil, venoz qon esa toq qizil rangdadir.
Eritrotsitlarni oddiy tilda qizil tanachalar, deb atashadi, sababi ular
qonga qizil rang berib turadi. Chaqaloqlarda eritrotsitlar miqdori
koproq, kattalarda kamroq. Ayollarda eritrotsitlar soni hayz korish
sababli ozgarib turadi. Kop suv ichish qondagi eritrotsitlarni kamroq
suyultiradi, haddan tashqari kop terlash, shuningdek, suvsirash qonning
quyuqlashishiga va 1 mm. kub qondagi eritrotsitlar sonining ortishiga
olib keladi.
Gemoglobin normadagi eritrotsitlar tarkibining 95 foizga yaqinini
egallaydi. Uning miqdori kasbga aloqador sharoitlar, ovqatlanish,
metereologik omillarga qarab ozgarib turadi. Masalan, togliklarda
gemoglobin miqdori tekislikda yashovchi aholiga qaraganda yuqoriroq
yuradi. Soglom kishining 1 mm. kub qonida 4,5 - 5,5 mln. ta eritrotsit
oqadi. Ular 120 kunga qadar yashaydi.
Buyuk gematolog akademik I.A.Kassirskiy eritrotsitlar togrisida: Tanadagi
doimiy xizmatda yurgan eritrotsitlar 25 trillionni tashkil qiladi. Har
kuni nobud bolganlari orniga qon hosil qiluvchi toqima tomonidan
yangi 300 milliard eritrotsit yetishtirib beriladi. Kishi tanasidagi
eritrotsitlardan yasalgan ustun esa 62 000 kilometrga yetadi, - deya
ta'rif beradi.
Leykotsitlar esa yadroli hujayralardir. Ularning oq qon tanachalari deb
atalishiga sabab, rangsiz bolib korinadi. Oq qon tanachalarining 1 mm.
kub qonda 4 - 9 ming taga tengligi me'yoriy hol hisoblanadi.
Leykotsitlar soni fiziologik sharoitda ozgarib turishi mumkin. Masalan,
ovqat yeyilgandan keyin yoki jismoniy ish bajarilganda, ular soni ancha
ortadi. Leykotsitlar - inson tanasining oziga xos mitti posbonlari
bolib, faol harakat qilishi, qon tomirlaridan toqimalarga otish
qobiliyatiga egaligi tufayli organizmdagi turli mikrob va yot moddalarni
yutib, hazm qilib turadi. Tibbiyot amaliyotida har bir kishining qon
guruhi aniqlanadi. Irqi, jinsi, millati, yashash hududi va yoshidan
qat'i nazar, har bir kishining qon guruhi uning individual biologik
xususiyati hisoblanadi, bu xususiyat ona qornidagi rivojlanish
davridayoq shakllana boshlaydi va butun hayoti davomida ozgarmaydi.
Olimlar kasalliklarning kelib chiqishi qon guruhlari bilan bogliqligini
ham organishgan. Ular birinchi guruhga mansub kishilarda koproq
oshqozon-ichak, bronxial astma, ikkinchi, uchinchi, tortinchi guruhli
kishilarda esa koproq qandli diabet, yurak-qon tomiri va osma
kasalliklari uchrashini aniqlashgan. Yapon olimlari hattoki qon guruhiga
qarab kishilar fe'l-atvorini bilish mumkinligini aytadilar. Bunga kora,
hayotda qat'iy va sadoqatli kishilar birinchi guruhga mansubdirlar.
Iztirobga koproq beriluvchilar esa ikkinchi guruhga kirishar ekan.
Keyingilar esa ijodkor, izlanuvchan, orzumandligi bilan ajralib turuvchi
kishilardir.
Inson hayotida qon tizimi kasalliklariga chalinish ehtimoli ham uchrab
turadi. Buning sabablari turli-tuman bolishi mumkin. Chunonchi, anemiya,
ya'ni kamqonlik holatida qizil qon tanachalari yoki ulardagi gemoglobin
miqdorining kamayishi tushuniladi. Kamqonlikning kelib chiqishiga otkir
va surunkali qon yoqotishlar, temir va vitaminlar yetishmovchiligi,
oshqozon-ichak tizimi, buyrak, nurlanish, osma kasalliklari sabab
bolishi mumkin. Barcha turdagi kamqonlikning umumiy alomatlari teri
rangining oqarib ketishi, darmonsizlik, tez charchash, bosh ogrigi,
bosh aylanishi, koz oldining qorongilashuvi, hansirash, yurakning tez
urib ketishida kuzatiladi.
Hatto bu haqda buyuk hakim Abu Ali ibn Sinoning shunday satrlari bor:
Golib kelar xiltlar aro chun qon agar,
Uyqu hamda bosh ogrigi haddan oshar.
Tomir yogon, qizgish bolur aksar vaqti,
Chetga chiqur bilsang tafakkur quvvati.
Ogir sezur bosh ozini, sevgi zaif,
Lanjlik bolur, haddan nari tafti oshib.
Kurak suyak vazmin erur, kop esnogi,
Aksariyat ogirlashur qol-oyogi...
Qonning turli xususiyatlarini organgan olimlar uning hayotbaxsh
xossasini ham kashf etishdi, ya'ni, turli sabablarga kora kamqonlikka
duchor bolgan kishiga qon quyish bemor hayotini tiklashga, uning
sogayishiga zamin yaratadi. Birinchi bor 1667 yili Frantsiyada bemor
venasiga qon quyish otkazilgan. 1819 yilda ingliz shifokori Blandel
odamdan odamga qon quygan. Rossiyada esa 1832 yili akusher G.Folf
tomonidan tugruq paytida kop qon yoqotgan ayolga uning eridan olingan
qon quyilgan.
Hozirgi paytda deyarli barcha yirik jarrohlik operatsiyalari qon yoki
qon ornini bosadigan suyuqliklar quyilmasdan bajarilmaydi. Quyilgan qon
bemor jarohat olganda, yaralanganda, operativ muolaja olgan paytida
yoqotgan qonning ornini qoplaydi, qon va uning ornini bosadigan
suyuqliklar organizmni oziqlantiradi, bemorning infektsiyalarga qarshi
kurashishini yengillashtiradi, quvvatini oshiradi, qon bosimi, moddalar
almashinuvi, nafas olish funktsiyasini normallashtiradi.
Bemorga hayot baxsh etuvchi bu ne'matning qirralari haqida uzoq gapirish
mumkin. Tanada oz vazifasini bekamu kost ado etadigan suyuqlik inson
salomatligini asrashda muhim ahamiyatga ega. Qoni toza, tanasi soglom,
qalbi insoniy xislatga toliq kishilar operatsiya stoliga yotqizilgan
yoxud avtomobil halokatiga uchragan, umuman, qonga ehtiyoj sezgan
mushkul ahvoldagi yaqiniga yoki yetti yot begonaga ham donorlik
qilishadi. Ularga shifoxona tomonidan tegishli miqdorda pul tolanadi.
Mo'jizakor xislatga ega sharbat - qon har bir insonga umri davomida
risoladagidek xizmat qilsin. Manba:BMTning "Barqaror kelajak uchun ta`lim dasturi"tomonidan olindi: |